‘Ontgroei’: Rekening houden met de natuur
boekbespreking door Elisa Graf en Thorsten Wiesmann

Het tijdschrift Shift, een onafhankelijk non-profit blad over economische en ecologische duurzaamheid, noemt het de belangrijkste volksbeweging van dit moment: Degrowth (Ontgroei). Het staat voor een internationaal samenwerkingsverband van organisaties, groepen en particulieren die de grootste uitdaging van onze tijd onder de aandacht willen brengen: onze verspillende economische systemen, die afhankelijk zijn van eindeloze groei, weer in harmonie brengen met de natuur van een eindige planeet. Het onlangs verschenen boek Degrowth: A Vocabulary for a New Era, is samengesteld door de Autonome Universiteit van Barcelona en is tevens het eerste Engelstalige boek dat een compleet overzicht biedt van deze nieuwe benadering op alle gebieden van academisch denken.
De afgelopen honderd jaar werd het publieke debat overheerst door de notie van het bruto binnenlands product (bbp) en zijn afgeleide, eindeloze marktgroei, wat een spoor van maatschappelijke onrechtvaardigheid, ecologisch verval en wereldwijde financiële chaos heeft achtergelaten. Momenteel leven er twee miljard mensen van minder dan twee dollar per dag en tegelijk geven de sociale indicatoren aan dat economische groei het leven van mensen in de rijke landen niet verder verbetert. Sinds de economische crisis van 2008 groeit het besef dat het bbp niet langer het beste middel is om de vooruitgang en het welzijn van de samenleving te meten. Andrew Sims van de Britse krant The Guardian legt het als volgt uit: “De gezondheid van de economie bepalen door te kijken of die met 1 procent groeit of krimpt is net zoiets als de gezondheid van de oceaan bepalen op basis van de hoogte van het tij.”
Dan O’ Neill van de universiteit van Leeds schrijft in Degrowth: “BBP is ontwikkeld in een tijd waarin de maatschappij werd geconfronteerd met andere uitdagingen dan nu. Wij staan voor de uitdaging om het welzijn van alle mensen te verbeteren binnen de ecologische beperkingen van de enige planeet die we hebben. We kunnen bbp maar beter vergeten. Het meten van ‘ontgroei’ vraagt om een andere benadering, waarbij twee verschillende soorten indicatoren worden gebruikt: (1) een reeks biofysische indicatoren om het hulpbronnengebruik van de samenleving te meten en te bepalen of het binnen ecologische grenzen blijft; (2) een reeks sociale indicatoren om te meten of de kwaliteit van leven toeneemt.”
Aan de basis van het Ontgroei-gedachtegoed staan drie centrale ideeën: levenslust, anti-materialisme en eenvoud. Ivan Illich, op wiens filosofie veel van de oorspronkelijke ideeën van de beweging zijn gebaseerd, omschrijft ‘levenslust’ als “individuele vrijheid die tot stand komt binnen een persoonlijke, wederzijdse afhankelijkheid” of vreedzaam samenleven op een creatieve en collectief bepaalde manier. ‘Anti-materialisme’ staat voor het stellen van absolute grenzen aan het gebruik van materialen en energie, wat door veel experts wordt gezien als de sleutel tot het oplossen van de ecologische crises van onze planeet.
Dr. Samuel Alexander, mededirecteur van het Simplicity Institute en onderzoeker bij het Instituut voor Duurzaam Samenleven in Melbourne, schrijft over ‘eenvoud’ dat het “een levenswijze is waarin het draait om het beperken van vervuilende en verslindende vormen van consumptie. Maar het gaat ook om het herontdekken van ‘het goede leven’ door meer tijd en energie te steken in niet-materiële vormen van vervulling en betekenis.”
De schoonheid en kracht van de nieuwe terminologie die het boek introduceert duiden op een economische manier van denken die ideeën als ecologische rechtvaardigheid, samendelen, coöperaties, ecodorpen, schuldenvrij geld, eenvoud en het gemeengoed samenvoegt. De uitdrukking “nutopisten” slaat op mensen die, net als in Transitie-steden, op basis van zelfstandigheid samenleven en produceren, consumeren en hun zaken regelen. De term ‘publiek geld’ definieert een systeem dat geen geld meer leent van commerciële banken. Dergelijke terminologie probeert de oude traditionele wijsheid te koppelen aan wetenschappelijk onderzoek, sociaal activisme en innovatieve sociale initiatieven, voor een hoognodige toekomstvisie waarin economische groei niet langer gezien wordt als vereiste voor de mondiale economie.
Andere ideeën die aan bod komen in Degrowth zijn het belang van burgerlijke ongehoorzaamheid en leren denken en handelen in groepsverband. Hoe kan samenwerking – impliciete en expliciete afspraken over hoe we ons gedrag ten opzichte van onze medemens kunnen reguleren – de wedijver in de samenleving omzeilen? Netwerken van mensen met gedeelde normen en waarden zijn een nieuwe vorm van de traditionele noties van sociaaleconomische klasse en politieke etiketten, die een uitwisseling aanmoedigen op basis van vertrouwen en de behoeften van anderen als vanzelfsprekend erkennen.
Alex Pentland, schrijver van Social Physics: How Good Ideas Spread – The Lessons from a New Science licht toe: “Een netwerk van vertrouwen, met de nadruk op directe uitwisseling en een sterke persoonlijke controle van gegevens, geeft ons sociale doelmatigheid, eerlijkheid en stabiliteit. Dat zijn eigenschappen die inherent zijn aan uitwisselingsnetwerken. Zulke uitwisselingsgemeenschappen zullen nog natuurlijker aanvoelen dan het systeem van openlijke wedijver dat het ideaal tijdens de Verlichting was.”
Een optimale verdeling van de middelen over de gehele samenleving zal alle mensen helpen om elkaar als gelijken te zien. In een wereld die ‘ontgroeit’ houdt deze optimale verdeling verband met de idee van vrijwillige eenvoud dat, zoals Samuel Alexander schrijft, “gebaseerd is op de aanname dat mensen een betekenisvol, vrij, gelukkig en oneindig divers leven kunnen leiden, ondanks dat ze niet meer dan hun rechtmatige deel van de natuurlijke hulpbronnen gebruiken.”

Bronnen:
Giacomo D’Alisa, Federico Demaria, Giorgios Kallis: Degrowth: A Vocabulary for a New Era. Routledge 2014. (De drie redacteuren zijn leden van Research & Degrowth, www.degrowth.org)
Alex Pentland: Social Physics: How Good Ideas Spread – The Lessons from a New Science. Penguin Group 2014.

Elisa Graf is een Amerikaanse en Thorsten Wiesmann een Duitse medewerker van Share International. Beiden zijn woonachtig in Duitsland.

(Noot van de redactie: Graag voegen we hier de volgende opmerkingen toe, die enig Hiërarchisch inzicht bieden in de noodzaak om op alle terreinen open structuren te creëren. Ofschoon de voorgestelde ideeën in dit boek vooruitstrevend zijn, zijn ze ook eenzijdig. Maitreya, de Meesters en Benjamin Creme pleiten steeds weer voor een evenwichtige en open benadering voor de economie van de toekomst. Maitreya stelt eenvoudig dat een wagen twee wielen nodig heeft – socialisme en kapitalisme; Benjamin Creme’s Meester adviseert een verhouding van 70 procent socialisme en 30 procent kapitalisme. Dit zal in de behoeften van allen voorzien en tot een systeem leiden dat ruimte biedt aan allerlei benaderingen. Wat nodig is, is een weloverwogen open systeem, dat geleidelijke evolutie mogelijk maakt, en geen revolutie.)